قوله: «یوْم ینْفخ فی الصور» قرأ بو عمرو ینفخ بالنون و فتحها و ضم الفاء کقوله، و نحشر، و قرأ الآخرون ینفخ بالیاء و ضمها و فتح الفاء على غیر تسمیة الفاعل. خلافست میان علماء تفسیر که صور چیست؟ قول حسن با جماعتى آنست که صور جمع صورتست و معنى نفخ صور آنست که فردا در قیامت رب العزة صورتهاى خلق باز آفریند چنان که در دنیا بود، آن گه روحها در وى دمند چنان که در دنیا در رحم مادر صورت بیافرید و روح در وى دمیدند. باز جمهور مفسران مىگویند که صور شبیه قرنى است و اسرافیل در دهن گرفته و گوش بر فرمان حق نهاده تا کى فرماید او را که در آن دمد: اول نفخه فزع چنان که رب العزة گفت: «و یوْم ینْفخ فی الصور ففزع منْ فی السماوات و منْ فی الْأرْض». پس نفخه صعق چنان که گفت: «فصعق منْ فی السماوات و منْ فی الْأرْض». سوم نفخه بعث چنان که گفت: «ثم نفخ فیه أخْرى فإذا همْ قیام ینْظرون».
قومى گفتند اسرافیل صاحب صور نیست فریشتهاى دیگر صاحب صور است که عائشة روایت میکند از مصطفى (ص) که گفت: ان اسرافیل له جناح بالمشرق، و جناح بالمغرب، و جناح متسرول به، و القلم على اذنه فاذا نزل الوحى جرى القلم، و صاحب الصور اسفل منه قد حنا ظهره و الصور على فمه و ینظر الى اسرافیل و قد امر صاحب الصور اذا رأیت اسرافیل ضم جناحه فانفخ.» قالت عائشة: هکذا سمعت رسول الله یقول
و عن ابى سعید قال: ذکر النبی، صاحب الصور فقال عن یمینه جبرئیل و عن یساره میکائیل.
و عن ابن مسعود قال یقوم ملک بین السماء و الارض فینفخ فیه.
«و نحْشر الْمجْرمین» اى المشرکین. «یوْمئذ زرْقا» الزرقة هى الخضرة فى سواد العین و هى اقبح نعوت العین و العرب یتشأم بها، و من علامة اهل النار زرقة العیون و سواد الوجوه و قیل تصیر أعینهم من العطش زرقا، و کذلک تصیر العین فى شدة العطش.
و قیل زرقا اى عمیا یخرجون من قبورهم بصراء کما خلقوا اول مرة و یعمون فى المحشر. و انما قال «زرْقا» لان السواد یزرق اذا ذهبت نواظرهم.
و عن ابن عمر قال: قال رسول الله: «ما من غادر الا له لواء یوم القیمة یعرف به وصائح یصیح معه هذا لواء غادر بنى فلان مسود وجهه و زرقة عیناه، مصفودة یداه، معقولة رجلاه على رقبته مثل الطود العظم من ذنوبه».
قوله: «یتخافتون بیْنهمْ» اى یتناجون و یتکلمون خفیة «إنْ لبثْتمْ إلا عشْرا» اى ما مکثتم فى الدنیا الا عشر لیال. «و قیل فى القبور، و قیل ما بین النفختین و هو اربعون سنة، لان العذاب یرفع عنهم بین النفختین، استقصروا مدة لبثهم لهول ما عاینوا. معنى آنست که مجرمان در قیامت از هول رستاخیز و صعوبت عذاب مدت درنگ خویش در دنیا اندک شمرند و نعیم دنیا در جنب آن عذاب ناچیز دانند و فراموش کنند، با یکدیگر بآوازى نرم در خفیه مذاکره همى کنند: قومى گویند در دنیا چند بودید دیگران جواب دهند که ده روز، جایى دیگر گفت: «لبثْنا یوْما أوْ بعْض یوْم» روزى یا پارهاى از روزى.
رب العزة گفت: «نحْن أعْلم بما یقولون» ما دانیم آنچه مىگویند: «إذْ یقول أمْثلهمْ طریقة» اى اصوبهم جوابا و اعدلهم قولا. «إنْ لبثْتمْ إلا یوْما» و انما قال ذلک لان الیوم الواحد اقرب الى الصدق من العشرة، لان العشرة و الیوم الواحد اذا قوبلا بمدة القیامة و بایامهم کان الیوم الواحد اقرب الى الصدق من العشرة. و روا باشد که این مدت اندک بین النفختین خواهد که عذاب گور از ایشان بردارند، و این آنست که کافران و بیگانگان را روزگارى در گور عذاب کنند پس ایشان را بین النفختین از عذاب فرو گذارند و بخسبند. باز بنفخه بعث ایشان را بر انگیزانند و گویند: «یا ویْلنا منْ بعثنا منْ مرْقدنا». پس از هول و صعوبت رستاخیز، آن مدت که عذاب گور از ایشان برداشتهاند بدانش ایشان یک روز نماید گویند: «إنْ لبثْتمْ إلا یوْما».
قوله: «و یسْئلونک عن الْجبال فقلْ ینْسفها» ان قیل ما العلة للفاء التی فى قوله: «فقلْ» خلافا لاخواتها فى القرآن؟ فالجواب ان تلک اسولة تقدمت سألوا عنها رسول الله (ص)، فجاء الجواب عقیب السوال، و هذا سوال لم یسألوه بعد و قد علم الله سبحانه انهم سائلوه عنه فاجاب قبل السوال، و مجازه و ان سألوک عن الجبال، فقل ینسفها.
ابن عباس گفت: قومى بودند از قبیله ثقیف منکران بعث، تعجب همى کردند که حدیث فنادینا همى شنیدند، گفتند کیف تکون هذه الجبال الراسیات یومئذ؟ در آن روز رستاخیز که تو مىگویى این کوهها بدین عظیمى و بزرگى چون شود و حاصل آن بچه باز آید؟ رب العالمین گفت: «فقلْ ینْسفها ربی نسْفا». جایى دیگر گفت: «تسیر الْجبال سیْرا» جایى دیگر گفت: «و کانت الْجبال کثیبا مهیلا» جایى دیگر گفت: «و تکون الْجبال کالْعهْن الْمنْفوش». جایى دیگر گفت: «و بست الْجبال بسا فکانتْ هباء منْبثا». اول گفت: «ینْسفها ربی نسْفا» اى یقلعها عن اماکنها قلعا و یسیرها خداوند آن را از بیخ بر کند و روان گرداند چنان که گفت: «و یوْم نسیر الْجبال»، پس آن را ریگ گرداند، چنان که گفت: «کثیبا مهیلا». پس باد را فرماید تا آن را در هوا پراکنده کند همچون پشم زده، چنان که گفت: «کالْعهْن الْمنْفوش»، پس آن را در هوا هبا گرداند همچون آثار آفتاب در روزن، چنان که گفت: «و بست الْجبال بسا فکانتْ هباء منْبثا».
«فیذرها» اى یدع مکان الجبال من الارض، «قاعا صفْصفا» ارضا ملساء مستویة لانبات فیها، و القاع ما انبسط من الارض، و الصفصف الا ملس. «لا ترى فیها عوجا و لا أمْتا» اى انخفاضا و ارتفاعا. قال الحسن: العوج ما انخفض من الارض، و الامت ما نشز من الروابى، اى لا ترى فیها وادیا و لا رابیة.
«یوْمئذ یتبعون الداعی» اى داعى الله الذى یدعوهم الى الموقف و هو اسرافیل فیسرع المومنون و یتثافل المجرمون. فیرسل الله نارا او دخانا علیهم فیسوقهم الى ارض المحشر.
روى حذیفة بن اسید الغفارى قال: اطلع النبى (ص) علینا و نحن نتذاکر، فقال ما تذکرون؟ قلنا نذکر الساعة، قال انها لن تقوم حتى تروا قبلها عشر آیات: فذکر، الدخان، و الدجال، و الدابة، و طلوع الشمس من مغربها، و نزول عیسى بن مریم، و یأجوج و مأجوج، و ثلاثة خسوف: خسف بالمشرق، و خسف بالمغرب، و خسف بجزیرة العرب، و آخر ذلک نار تخرج من الیمن، تطرد الناس الى محشرهم، و یروى نار تخرج من قعر عدن، تسوق الناس الى المحشر، و قیل یدعوهم اسرافیل من صخرة بیت المقدس، و هو قوله: «و اسْتمعْ یوْم یناد الْمناد» یقول: ایتها العظام النخرة و الاوصال المتفرقة، و اللحوم المتمزقة، و الشعور الساقطة.
قومى الى ربک لیجزیک باعمالک. قوله: «لا عوج له» اى لا غلط فیه. مىگوید آن نه آوازى است که کسى گوید که ازین سومى آید و کسى گوید از آن سو مىآید، و قیل «لا عوج له» اى لا معدل عنه لا یقدر احد ان یعدل عنه. قوله: «و خشعت الْأصْوات للرحْمن» اى سکنت اصوات الخلائق لمهابة الله. «فلا تسْمع إلا همْسا» یعنى صوت وطئى الاقدام الى المحشر. قال ابن عباس: الهمس تحریک الشفاه من غیر منطق.
«یوْمئذ لا تنْفع الشفاعة» احدا «إلا منْ أذن له الرحْمن» فى آن یشفع له، و هم المسلمون الذین رضى الله سبحانه قولهم، لانهم قالوا لا آله الا الله و هو معنى قوله: «و رضی له قوْلا» و هذا یدل على انه لا یشفع لغیر المومنین.
«یعْلم ما بیْن أیْدیهمْ» اى ما بین ایدى الخلق من امر الآخرة. «و ما خلْفهمْ» من امر الدنیا، و قیل ما قدموا و ما خلفوا من خیر و شر. «و لا یحیطون به علْما» فیه قولان: احدهما ان الکنایة راجعة الى ما، اى هو یعلم ما بین ایدیهم و ما خلفهم و هم لا یعلمونه.
و الثانی انها راجعة الى الله تعالى لان عباده «لا یحیطون به علْما» اى لا یحیط علمهم بالله عز و جل. قوله: «و عنت الْوجوه للْحی الْقیوم» اى ذلت و خضعت و استأسرت.
و منه قیل للاسیر عان، و فى الحدیث: «انما النساء عندکم عوان».
ملیک على عرش السماء مهیمن
و قال امیة بن ابى الصلت:
لعزته تعنو الوجوه و تسجد.
المراد بالوجوه، الانفس کقوله عز و جل: «و ما آتیْتمْ منْ زکاة تریدون وجْه الله» اى تریدون الله و قال: «کل شیْء هالک إلا وجْهه» اى الا هو. و قال: «و یبْقى وجْه ربک» اى و یبقى ربک و انت تقسم و تقول بوجه الله ترید بالله، و من هذا الباب
قول رسول الله لقتلة کعب بن الاشرف: «افلحت الوجوه». و قوله للکفار یوم بدر: «شاهت الوجوه»
و عن طلق بن حبیب فى قوله: «و عنت الْوجوه للْحی الْقیوم» قال: هو وضعک جبهتک و کفیک و رکبتیک و اطراف قدمیک فى السجود. «و قدْ خاب منْ حمل ظلْما» اى خسر من اشرک بالله، و الظلم الشرک، و منه قول الشاعر.
الحمد لله لا شریک له
من اباها فنفسه ظلما.
«و منْ یعْملْ من الصالحات و هو موْمن فلا یخاف ظلْما»، قرأ ابن کثیر وحده «فلا یخف» مجزوما على النهى جوابا للشرط: و هو قوله: «و منْ یعْملْ» و المراد به الخبر کانه قال: «و من یعمل من الصالحات و هو مومن فلا خوف علیه» و قرأ الآخرون فلا یخاف بالالف و رفع الفاء على تقدیر مبتداء محذوف یراد بعد الفاء، کانه قال فهو لا یخاف ظلما.
قال ابن عباس: «فلا یخاف» ان یزاد على سیآته و لا ان ینقص من حسناته. و اصل الهضم الکسر، و المعنى لا یظلم بحرمان الثواب و لا یهضم بنقصان الجزاء.
«و کذلک أنْزلْناه» اى کما انزلنا التوراة على موسى بلغة قومه، انزلنا علیک هذا القران بلغة قومک لیفهموه، و قال النبى (ص): «احبوا العرب لثلاث: لانى عربى، و القرآن عربى، و کلام اهل الجنة عربى».
«صرفْنا فیه من الْوعید» اى کررنا القول فیه من الوعید، و هو ذکر الطوفان و الصیحة و الرجفة و المسخ. «لعلهمْ یتقون» ان ینزل بهم مثل ما نزل بمن تقدمهم، «أوْ یحْدث لهمْ ذکْرا» اى یحدث لهم القرآن عبرة وعظة، فیعتبروا و یتعظوا بذکر عقاب الله الامم.
قوله: «فتعالى الله الْملک الْحق» جل الله عن الحاد الملحدین، و عما یقوله المشرکون، و تعالى فوق کل شیء و هو الملک حقا، لا یزول ملکه و هو المالک للاشیاء على الحقیقة.
«و لا تعْجلْ بالْقرْآن» قال الشافعى: هو القرآن بغیر همز و هو اسم لکتابنا کالتوریة و الانجیل و الزبور، لکتب بنى اسرائیل، و لو کان من القراءة لکان یسمى کل مقروء قرآنا و لا یسمى باسم کتاب الله شیء غیره. «منْ قبْل أنْ یقْضى إلیْک وحْیه» کان رسول الله یتعجل بقراءة القرآن ساعة الوحى قبل ان یفرغ جبرئیل من إلقاء الوحى خشیة النسیان، فامر بالانصات و حسن الاستماع الى ان یفرغ جبرئیل من البلاغ هر بار که جبرئیل آمدى و وحى گزاردى مصطفى بشتاب خواندن گرفتى با جبرئیل و صبر نکردید تا جبرئیل از تلاوت و ابلاغ آن فارغ شدى از بیم آنکه بر وى فراموش شود، رب العزة او را از آن نهى کرد و فرمود که تا آن ساعت که جبرئیل وحى پاک همى گزارد و قرآن همى خواند وى خاموش میباشد و مىشنود. همانست که جایى دیگر گفت: «لا تحرکْ به لسانک لتعْجل به». قوله: «منْ قبْل أنْ یقْضى إلیْک وحْیه» یعنى من قبل ان یفرغ جبرئیل من تلاوته علیک. قرأ یعقوب نقضى، بالنون و فتحها و کسر الضاد و نصب الیاء وحیه منصوبا، و الوجه ان الفعل لله تعالى ذکره بلفظ التعظیم و هذا موافق لما قبله الذى جاء بلفظ التعظیم و هو قوله: «أنْزلْناه... و صرفْنا»، و لما بعده و هو قوله: «و لقدْ عهدْنا» فى ان کلیهما على لفظ التعظیم. و قرأ الباقون یقضى بضم الیاء و فتح الضاد، وحیه بالرفع، و الوجه انه على اسناد الفعل الى المفعول به و هو الوحى و معلوم ان الله تعالى هو الموحى فلذلک وقع الاستغناء عن ذکر الفاعل. و قال مجاهد و قتادة لا تقرءه اصحابک و لا تمله علیهم حتى تبین لک معانیه و قال السدى لا تسأل انزاله قبل ان یأتیک و قیل معناه لا تلتمس انزال القران جملة فانا ننزل علیک لوقت الحاجة.
«و قلْ رب زدْنی علْما» اى زدنى حفظا حتى لا انسى ما اوحى الى. و قیل معناه رب زدنى علما، بالقران و معانیه، قیل علما الى ما علمت. و کان ابن مسعود اذا قرأ هذه الایة قال: اللهم زدنى ایمانا و یقینا.
قوله: «و لقدْ عهدْنا إلى آدم» اى امرناه و اوصینا الیه، «منْ قبْل» اى من قبل هولاء الذین ترکوا امرى و نقضوا عهدى فى تکذیبک. «فنسی» اى ترک ما امر به، معنى آنست که اگر کفره قریش نقض عهد کردند و فرمان ما بگذاشتند، بس عجب نیست که پدر ایشان آدم ازین پیش همین کرد، با وى عهد بستیم و او را فرمودیم که هر چه در بهشت ترا مباحست مگر درخت گندم، و گرد آن مگرد و از آن مخور، آن عهد و آن فرمان بگذاشت و از آن بخورد، «فنسی» اى ترک امر ربه کقوله: «نسوا الله فنسیهمْ» اى ترکوا امر الله فترکهم فى النار. گفتهاند نهى بر دو وجه است نهى تنزیه، و نهى تحریم، و فرق میان تحریم و تنزیه آنست که با تحریم وعید باشد، و با تنزیه نه، و نهى آدم از خوردن آن درخت نهى تحریم بود که وعید قرینه آن بود، آدم وعید بگذاشت و نهى تنزیه پنداشت رب العزة گفت: «فنسی» اى نسى الوعید المقرون بالنهى لا العهد، فحمله على التنزیه لا على التحریم، و قیل نسى العهد و سهى و لم یکن النسیان فى ذلک الوقت مرفوعا عن الانسان، بل کان مواخذا به و انما رفع عنا. «و لمْ نجدْ له عزْما» قیل لم نجد له عزما على الذنب لانه اخطأ و لم یتعمد العصیان، انما استزله الشیطان. و قیل لم نجد له قوة استقامة على العهد. قال الحسن: لم نجد له صبرا عما نهى عنه. و قال عطیة العوفى. لم نجد له حفظا لما امر به.
قال ابن کیسان: لم نجد له اصرارا على العود الى الذنب ثانیا. و اصل العزم فى اللغة توطین النفس على الفعل و اعتقاد القلب الشیء، و قیل محافظة على امر الله. و روى عن ابى امامة قال لو وزنت احلام بنى آدم بحلم آدم لرجح حلمه. و قد قال الله عز و جل: «و لمْ نجدْ له عزْما» قوله: «و إذْ قلْنا للْملائکة اسْجدوا لآدم فسجدوا إلا إبْلیس»، سبق شرحه. «أبى» ان یسجد، «فقلْنا یا آدم إن هذا عدو لک و لزوْجک فلا یخْرجنکما من الْجنة فتشْقى» اى تتعب و تنصب و یکون عیشک من کد یمینک بعرق جبینک. قال السدى یعنى الحرث و الزرع و الحصد و الطحن. و عن سعید بن جبیر قال: اهبط الى آدم ثورا احمر فکان یحرث علیه و یمسح العرق عن جبینه، فذلک شقاوه. و عن الحسن قال: عنى به شقاء الدنیا فلا تلقى ابن آدم الا شقیا ناصبا. و قیل لما اخرج الله آدم من الجنة اوحى الیه یا آدم اعمل و ازرع و کل من عمل یدیک فعمل، فلما اکل الخبز احتاج الى قضاء الحاجة، فلما خرج منه الطعام و شم منه رائحة، حزن حزنا کان اشد من حزنه حین اخرج من الجنة، و کان فى الجنة لا یعرف هذا و ذلک قوله: «فلا یخْرجنکما من الْجنة فتشْقى» و لم یقل فتشقیا رجوعا به الى آدم لان تعبه اکثر، فان الرجل هو الساعى على زوجته و علیه نفقتها، فهو یحتاج الى الاکتساب دونها. و قیل اراد فتشقیا لکنه و حد لمشاکلة روس الاى.
در قصص آوردهاند که آدم (ع) چون از آسمان بزمین آمد برهنه آمد سرما و گرما در وى اثر کرد، بنالید تا رب العزة جبرئیل را بفرستاد و او را فرمود تا نر میشى را قربان کند. آدم نر میشى را قربان کرد و پشم آن بحوا داد تا برشت، و آدم پشمینهاى از آن ببافت، و آدم و حوا هر دو خویشتن را بآن پشمینه بپوشانیدند.
جابر بن عبد الله روایت کرد که مردى آمد بمصطفى (ص) و گفت: یا رسول الله چگویى در حرفت من یعنى جامه بافتن؟ رسول خدا گفت: «حرفتک حرفة ابینا آدم و کان اول من نسج آدم، و کان جبرئیل معلمه و آدم تلمیذه ثلاثة ایام و ان الله عز و جل یحب حرفتک و ان حرفتک یحتاج الیها الاحیاء و الاموات، فمن انف منکم فقد انف من آدم و من لعنکم فقد لعن آدم، و من آذاکم فقد اذى آدم، فان آدم خصمه یوم القیامة فلا تخافوا و ابشروا فان حرفتکم حرفة مبارکة و یکون آدم قائدکم الى الجنة».
آدم پس از آن که عورت پوشیده بود در باطن خویش اضطرابى و آشفتگى مىدید که عبارت وى بوصف آن راه نمىبرد، که هرگز مثل آن اضطراب در خود ندیده بود، تا جبرئیل بجاى آورد گفت: اى آدم آن رنج گرسنگى است که ترا مضطرب مىدارد، آدم گفت اکنون تدبیر چیست؟ جبرئیل گفت آرى من کار تو را بسازم، رفت و بفرمان حق دو گاو سرخ آورد و آلات حراثت و زراعت و دانههاى گندم، و ارشاد کرد او را بتخم کشتن، گفت با آدم خذ فانها سبب سد جوعک و بها تحیى فى الدنیا و بها تلقى الفتنة انت و اولادک الى قیام الساعة. چون آدم تخم در زمین افکند همان ساعت برست و خوشه بیاورد. گفت اى جبرئیل بخورم؟ گفت نه صبر کن تا بدروى و پاک کنى؟ چون بدرود و پاک کرد، گفت اکنون خورم؟ گفت نه، تا آرد کنى، جبرئیل او را فرمود تا دو سنگ آورد و آن دانها همه آرد کرد، آدم گفت اکنون خورم؟ گفت نه تا خمیر کنى و بآتش او را پخته گردانى، گفتهاند آدم آن را بیخت و نخاله آن باز بر آن زمین افکند که گندم از آن دروده بود، جو بررست. پس چون آدم آن را بپخت بگریست گفت یا جبرئیل ما هذا التعب و النصب؟ فقال جبرئیل هذا وعد الله الذى وعدک و ذلک فى قوله: «فلا یخْرجنکما من الْجنة فتشْقى».
«إن لک ألا تجوع فیها و لا تعْرى» اى لا یلحقک فى الجنة جوع و لا عرى.
«و أنک لا تظْموا فیها و لا تضْحى» اى لا یلحقک فیها عطش و لا حر. و قیل لا یلحقک اذى الشمس اذ لیس فى الجنة شمس کما اخبر الله به فى قوله: «لا یروْن فیها شمْسا و لا زمْهریرا» بل اهلها فى ظل ممدود و ماء مسکوب. قرأ نافع و ابو بکر و انک بکسر الالف على الاستیناف، و قرأ الآخرون بالفتح نسقا على قوله: «ألا تجوع» یقال ظمئ یظمأ ظمأ فهو ظمآن اى عطشان. و ضحى الرجل یضحى ضحى، و ضحا یضحو ضحوا و ضحوا و ضحى یضحى و ضحاء و ضحیا، اذا برز للشمس فاصابه حرها.
قوله: «فوسْوس إلیْه الشیْطان قال یا آدم هلْ أدلک على شجرة الْخلْد» یعنى على شجرة ان اکلت منها بقیت مخلدا. «و ملْک لا یبْلى» لا یبید و لا یفنى. «فأکلا منْها» اى من الشجرة. «فبدتْ لهما سوْآتهما» انکشفت لهما عوراتهما، و کانت مستورة عن اعینهما. و قیل عوقبا بازالة الستر عنهما و کشف ما کانا یستران به من اللباس فى الجنة. «و طفقا یخْصفان علیْهما» اى اقبلا و جعلا یلصقان علیهما من ورقة تین الجنة یستران به عوراتهما. «و عصى آدم ربه باکل الشجرة فغوى» اى فعل ما لم یکن فعله، و قیل اخطأ طریق الحق و ضل حیث طلب الخلد باکل ما نهى عن اکله، فخاب و لم ینل مراده، و قال ابن الاعرابى: فسد علیه عیشه و صار من العز إلى الذل، و من الراحة الى التعب. قال ابن قتیبة: لم یکن ذنب آدم من اعتقاد متقدم و نیة صحیحة فنحن نقول و عصى و غوى، کما قال الله، و لا نقول آدم عاص و غاو کما تقول لرجل قطع ثوبه و خاطه قد قطعه و خاطه، و لا تقول هو خیاط حتى یکون معاودا لذلک الفعل معروفا به. و فى الخبر الصحیح عن ابى هریره قال: قال رسول الله (ص): «احتج آدم و موسى، فقال موسى یا آدم انت ابونا خیبتنا و اخرجتنا من الجنة فقال آدم انت موسى اصطفاک الله بکلامه و خط لک التوراة بیده أ تلومنى على امر قدره الله على قبل ان خلقنى باربعین سنة؟ فحجج آدم موسى، و فى روایة اخرى قال آدم بکم وجدت الله کتب التوریة قبل ان اخلق؟ قال موسى باربعین سنة. قال آدم، فهل وجدت فیها، فعصى آدم ربه فغوى؟ قال نعم، قال ا فتلومنى على ان عملت عملا کتبه الله على ان اعمله قبل ان یخلقنى باربعین سنة؟ قال: رسول الله (ص) «فحجج آدم موسى».
قوله: «ثم اجْتباه ربه» اى اختاره و اصطفاه، «فتاب علیْه» بالعفو «و هدى» اى یهدیه الى التوبة حتى قال ربنا ظلمْنا أنْفسنا.
«قال اهْبطا منْها جمیعا بعْضکمْ لبعْض عدو» انتما عدو ابلیس و هو عدو کما و عدو ذریتکما. «فإما یأْتینکمْ» یعنى: یأتکم، «منی هدى» اى کتاب و رسول.
«فمن اتبع هدای» کتابى و رسولى، «فلا یضل» لا یزول عن الحق، «و لا یشْقى» فى الآخرة بالعذاب. روى سعید بن جبیر عن ابن عباس قال: من قرأ القران و اتبع ما فیه، هداه الله من الضلالة و وقاه یوم القیامة سوء الحساب و ذلک بان الله یقول: «فمن اتبع هدای فلا یضل و لا یشْقى». و قال الشعبى عن ابن عباس: اجار الله تابع القرآن من ان یضل فى الدنیا و یشقى فى الآخرة، و قرأ هذه الایة.